Phi châu là nơi chịu nhiều thiệt thòi, từ môi trường tới văn hóa, chúng ta cầu xin Thiên Chúa cho Giáo Hội tại lục địa này trở nên hạt giống hiệp nhất trong dân tộc của họ và là dấu hiệu hy vọng cho lục địa này.

Theo Niên Giám Tòa Thánh năm 2019 và Niên Giám Thống Kê của Giáo Hội năm 2017 – do Văn phòng Thống kê Trung ương của Tòa Thánh biên soạn và NXB Vatican, tổng dân số thế giới là 7 tỷ 408 triệu người, có 1 tỷ 313 triệu người Công giáo được rửa tội – chiếm 17,7% dân số thế giới. Phân chia theo từng châu lục, có 48,5% sống ở Mỹ châu, 21,8% ở Âu châu, 17,8% ở Phi châu, 11.1% ở Á châu và 0.8% ở Đại Dương châu.

Về tỷ lệ so với tổng dân số, tại Mỹ châu có 63,8% Công giáo, tại Âu châu có 39,7%, tại Phi châu có 19,2%, và tại Á châu chỉ có 3,3% mà thôi.

Phi châu là một lục địa đa sắc tộc, đa tôn giáo. Do ảnh hưởng của thời kỳ thuộc La Mã, Bắc Phi và Trung Phi chịu ảnh hưởng của Kitô giáo, nói chung là khá mạnh mẽ, trước khi người Hồi giáo nổi lên. Từ cuối thời Trung Cổ, các nước Tây phương – trong đó có các đế quốc theo Giáo hội Công giáo Rôma – đã xâm lược thuộc địa tại châu lục này. Ngày nay, Giáo hội Công giáo Rôma phát triển rộng, trừ khu vực Bắc Phi, nơi đa số là người Hồi giáo. Từ cuối thế kỷ 20, các giáo phái Kitô giáo phát triển nhanh, trong đó có Giáo hội Công giáo Rôma, nhiều hồng y tại khu vực này từng được nhắc đến như một ứng viên cho cương vị giáo hoàng tương lai.

Hoạt động mục vụ của Giáo hội hiện đang suy yếu dần tại Phi châu do tình trạng thiếu an ninh. Từ Côte d’Ivoire cho đến Nigeria và Congo Kinshasa, nhiều linh mục đã bị ám sát bởi các băng nhóm vũ trang. Linh mục Donald cho biết: “Giáo hội tại Phi châu không được dừng lại ở những vùng ngoại biên, mà cần phải trở nên hữu hình hơn và dễ nhận biết hơn. Điều này đòi hỏi sự hợp tác hiệu quả với chính phủ các quốc gia tương ứng”.

Theo thống kê năm 2015, giới trẻ ở Phi châu là 226 triệu, chiếm 19% dân số toàn cầu. Liên Hiệp Quốc quy định giới trẻ là những người từ 15 tới 24 tuổi. Vào năm 2030, người ta ước tính giới trẻ tại Phi châu sẽ tăng khoảng 42%. Dân số Phi châu rất trẻ, với 60% có độ tuổi dưới 25, trở thành lục địa trẻ nhất thế giới, liên quan việc bù đắp dân số. Có 10 quốc gia trẻ nhất theo độ tuổi trung bình thuộc Phi châu, Niger đứng đầu với độ tuổi trung bình là 15,1.

Có sự cạnh tranh trong các nhà phê bình và các nhà phân tích về những gì sự sự phân chia dân số này có thể có ý nghĩa đối với các quốc gia Phi châu; một số tin rằng, với cách cai trị hiệu quả, kinh tế có thể có lợi và phát triển đáng kể, trong khi những người khác cho rằng dân số trẻ hóa có thể dẫn tới sự bất ổn và nội chiến.

Nghiên cứu năm 2004 thấy rằng giới trẻ rất có thể bạo động, và cũng có thể trở thành nạn nhân trong tình trạng bạo động. Giới trẻ Phi châu trải nghiệm sự toàn cầu hóa về văn hóa theo nhiều dạng khác nhau, chẳng hạn về trang phục và âm nhạc, trong đó có nhạc rap và hip-hop. Vấn đề quan trọng khác đối với giới trẻ Phi châu là sự ngăn ngừa, điều trị và triệt tiêu bệnh tật, đặc biệt về HIV/AIDS, nguyên nhân chính gây tử vong trong giới trẻ Phi châu.

Có sự khủng hoảng vì thiếu cơ hội làm việc cho những người có năng lực tại Phi châu, khiến mỗi năm có thêm khoảng 10–12 triệu người trẻ không có việc làm. Việc phân chia dân số tại Phi châu có khả năng trở thành “trái bom hẹn giờ” – như Ighobor tiên báo, hoặc là nguy cơ đối với việc phát triển kinh tế – như Quỹ Dân Số Liên Hiệp Quốc đã cho biết.

Tỷ lệ thất nghiệp cao tại Phi châu, chiếm 30,6% ở Bắc Phi. Tỷ lệ ở Phi châu dưới sa mạc Sahara là 12,9%. Mức thất nghiệp trong giới trẻ dao động từ 53,6% tại Swaziland và 52,3% tại Nam Phi, cho tới 3,3% tại Rwanda. Tuổi lao động gia tăng, thế nên mức thất nghiệp có thể tăng gấp ba so với độ tuổi từ 25 trở lên, đó là biểu hiện xu hướng chống lại giới trẻ ở khắp Phi châu.

Thiếu cơ hội học nghề cũng góp phần gia tăng nạn thất nghiệp. Ước tính có 600.000 người Nam Phi tốt nghiệp có thể tìm được việc làm phù hợp. Nhiều quốc gia Phi châu đã hành động để thúc đẩy kỹ năng làm việc qua các chương trình như Virtual African Higher Education Observatory, tìm cách phát triển kỹ năng làm việc trong giới sinh viên, và chương trình National Youth Service tại Ghana.

Phụ nữ trẻ chiếm tỷ lệ thất nghiệp cao hơn nam giới tại các quốc gia Phi châu, có thể do sự mất cân bằng giới tính ở trường học, tại Swaziland chỉ ngang với Phi châu. Tại Cộng Hòa Trung Phi và Chad, chưa được một nửa nữ sinh học cấp II trong năm 2012. Đó là nền tảng “giết chết” việc tuyển dụng chính thức đối với nữ giới, khiến gia tăng xu hướng phân biệt giới tính tại nơi làm việc; các phụ nữ có khả năng tương đương và có kinh nghiệm mất cơ hội làm việc gấp năm lần so với nam giới ở Kenya. Các vấn đề khác làm ảnh hưởng công việc của nữ giới gồm: kết hôn sớm, giảm thời gian làm việc; luật pháp và thói quen hạn chế sự năng động của nữ giới.

Kinh tế không chính thức gồm 75% công việc khác (không phải là nông nghiệp) tại Phi châu. Đây là mức cao hơn các vùng khác, làm nản lòng các tổ chức quốc tế như Ngân Hàng Thế Giới và Hiệp Hội Lao Động Quốc Tế, vì tình trạng không chính thức được coi là “sự phản ánh nạn thất nghiệp”, cũng có thể là “nguồn khác gây trì trệ kinh tế”. Việc tuyển dụng không chính thức cũng có thể làm tổn hại mức độ xã hội, vì thiếu quy tắc chính thức, hạn chế về sự an toàn xã hội, điều kiện lao động và mức lương.

Có tới 70% cư dân đô thị là nạn nhân của tội phạm tại Phi châu, chủ yếu trong thời bình, và giới trẻ rất dễ phạm pháp, đồng thời cũng là nạn nhân của bạo lực. Tuy nhiên, thiếu các dữ liệu đáng tin cậy nên ít biết về những gì liên quan bạo lực của giới trẻ tại Phi châu.

Cruise-O'Brien mô tả giới trẻ Phi châu là “thế hệ bị mất”, như ông đã tranh luận rằng quá trình chuyển từ tuổi trẻ tới tuổi trưởng thành đã bị tắc nghẽn hoặc căng thẳng trong tình trạng chờ đợi đối với Honwana. Cruise-O'Brien tin rằng điều này do thiếu các tổ chức truyền thống, những người không giữ lời hứa về việc phát triển giới trẻ. Peters cho rằng bạo lực được nhiều người trẻ Phi châu coi là có nhiều cơ hội chiêu hiền đãi sĩ hơn là cứ duy trì hệ thống phụ hệ, làm gia tăng tình trạng cận biên, chẳng hạn tại Cameroon sau khi giới thiệu chương trình Điều Chỉnh Cấu Trúc từ năm 1987. Tuy nhiên, rõ ràng không phải là tất cả người trẻ Phi châu đều bị khủng hoảng, cần nghiên cứu thêm về cách giới trẻ không liên quan bạo lực làm cho kế sinh nhai của họ nằm trong một hệ thống được coi là đã làm cho họ thất vọng.

Tại Phi châu xuất hiện nhiều côn đồ. Một ví dụ là Phong trào Giải phóng Châu thổ Niger (MEND – Movement for the Emancipation of the Niger Delta), những người đã bắt cóc các công nhân dầu mỏ, tấn công các mỏ dầu, phá các ống dẫn dầu và chống lại quân đội Nigeria.

Martha Carey mô tả cách người trẻ ở Sierra Leone đã cản trở khát vọng của họ bằng các hội bí mật tùy theo tuổi tác, các chính khách và các hệ thống chính trị tham nhũng, kinh tế suy thoái, chặt chân tay công khai để chứng tỏ quyền lực. Một số côn đồ ở châu thổ Niger tại Nigeria được các chính khách tài trợ để ủng hộ họ trong thời gian bầu cử, hoặc bảo vệ tài sản riêng của họ. Các nhóm côn đồ khác, như “Kuluna”, nhóm tội phạm có tổ chức ở Kinshasa, Cộng hòa Dân chủ Congo, đã thành lập và nắm bắt cơ hội.

Moser và McIlwaine cho biết rằng giới trẻ thường liên quan các nhóm bạo lực vì lý do kinh tế, nhưng cũng tạo sự đồng nhất cho họ về xã hội và kinh tế. Khó có thể xác định giai đoạn xảy ra, nghĩa là có một số cơ cấu đa phương trong sự bạo động tại Phi châu. Năm 2006, Chương trình Phát triển của Liên Hiệp Quốc đề nghị rằng cần có ngay một cơ cấu tốt để điều tra giới trẻ, xã hội và khả năng quyết định của họ.

Văn hóa toàn cầu hóa có thể dễ thấy hơn trong việc thay đổi bản chất của mối quan hệ giữa giới trẻ thế giới và sự đồng nhất. Dân Phi châu khai hóa các thói quen về chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cá nhân, cùng với các giá trị kết hợp với văn hóa Tây phương. Cơn lốc các xu hướng mới lạ và hiện đại về thời trang, ý tưởng và kỹ thuật tạo sức thu hút mạnh. Giới trẻ nông thôn cũng chạy theo các xu hướng mới lạ.

Tự do hóa là điều chính yếu trong việc cung cấp cho giới trẻ Phi châu cách tiếp cận nhạc rap, cho phép du nhập các dịch vụ và hàng hóa ngoại quốc, kể cả quần áo hip-hop, âm nhạc và báo chí. Giữa thập niên 1980, các câu lạc bộ ở Accra chơi các loại nhạc rap Mỹ như LL Cool J, Heavy D, Public Enemy, và cuối thập niên 1990 có Tupac Shakur và Notorious B.I.G.

Giới trẻ ở một số trung tâm nông thôn tại Phi châu tiếp tục sáng tạo ngôn ngữ riêng để tách mình khỏi các thế hệ lớn tuổi hơn. Các nghệ sĩ trẻ thường có các kiểu nói mới lạ, và “tiếng lóng Sheng” (kết hợp tiếng Swahili và tiếng Anh). Ngôn ngữ Sheng có thể là tạp ngữ hoặc phương ngữ, xuất xứ từ giới nông dân ở Nairobi, Kenya, và bị ảnh hưởng nhiều ngôn ngữ khác ở đó. Mới đầu là ngôn ngữ của giới trẻ nông thôn, rồi lan truyền qua các tầng lớp xã hội và tới các vùng lân cận Tanzania và Uganda.

HIV/AIDS là nguyên nhân chính gây tử vong trong giới trẻ tại Phi châu, nhất là phụ nữ trẻ dễ nhiễm HIV hơn nam giới trẻ. Các bệnh khác, như lao phổi và sốt rét, cũng là một trong năm nguyên nhân hàng đầu gây tử vong trong giới trẻ Phi châu.

Tình trạng nhiễm HIV/AIDS phổ biến trong giới trẻ ở miệt dưới sa mạc Sahara tại Phi châu biến đổi trong các quốc gia. Năm 2009, 20 quốc gia tại Phi châu miệt dưới sa mạc Sahara có khoảng 69% các trường hợp lây nhiễm mới trên thế giới, khoảng 4,3% phụ nữ và 1,5% nam giới trong vùng sống chung với HIV. Tại Đông Phi và Nam Phi, tỷ lệ nhiễm HIV là 11,9%, độ tuổi từ 15 tới 24, trong đó có 710.000 thanh niên Nam Phi phải sống chung với HIV/AIDS.

Tại Tanzania, số người trẻ nhiễm HIV chiếm 60% các trường hợp lây nhiễm mới, 38% số người trẻ thất nghiệp hoặc không được đi học. Năm 2010, Yamanis Et Al áp dụng các phương pháp điều trị để kiểm soát nguy cơ nhiễm HIV trong giới trẻ ở thành thị tại Tanzania. Họ thấy rằng cách đó có thể có lợi cho sức khỏe và làm giảm nguy cơ lây nhiễm.

Nhiều chương trình ngăn ngừa nhắm vào giới trẻ vì họ được hỗ trợ từ chương trình “Window of Hope” (Cửa Sổ Hy Vọng) tại các quốc gia Phi châu, nhưng nhiều chương trình cũng nhắm vào phụ nữ. Năm 2008, Faria đề nghị rằng trong các chiến dịch thúc đẩy việc kiêng cữ để ngăn ngừa HIV, phụ nữ trẻ cũng được coi là có trách nhiệm, phải lưu ý hoạt động tình dục, và nam giới phải lưu ý các hành động gây nguy cơ lây nhiễm.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã cố gắng thúc đẩy vấn đề sức khỏe tinh thần qua chương trình Mental Health Gap Action Plan và Millennium Development Goals. Tại hầu hết các nước thuộc vùng dưới sa mạc Sahara tại Phi châu, không có điều kiện để được điều trị nên chứng tâm thần vẫn xảy ra khắp vùng.

Theo Văn phòng Điều tra Dân số Hoa Kỳ (với dữ liệu quốc tế), xấp xỉ 241 triệu người trong độ tuổi từ 15 tới 29 sống tại Phi châu vào năm 2010, nghĩa là xấp xỉ 28% dân số của lục địa này, và 63% dân số Phi châu dưới độ tuổi 25. Phi châu rất trẻ!

Số trẻ em và thanh niên tại Phi châu tăng nhanh, nhưng cũng có tỷ lệ tử vong cao nhất ở trẻ em (tỷ lệ 1/6) và suy dinh dưỡng (chiếm 36%) so với trẻ em trên thế giới từ 5 tuổi trở xuống. Số trẻ em được đến trường (độ tuổi từ 6 tới 14) chỉ chiếm 51% mà thôi. Tại miệt dưới sa mạc Sahara ở Phi châu, có 3 trong 5 người thất nghiệp là người trẻ (ILO 2006) và trung bình là 72% giới trẻ sống với mức chỉ dưới 2 USD/ngày.

Ước tính có 34 triệu trẻ em mồ côi vì đại dịch HIV/AIDS, xung đột, bệnh tật, và tình trạng suy dinh dưỡng. Năm 2010, có khoảng 20% trẻ em ở 12 quốc gia thuộc Phi châu bị mồ côi. Do ảnh hưởng của HIV/AIDS, tỷ lệ phát triển hàng năm hiện nay chỉ ở mức âm 2,0% GDP, và các gia đình nuôi trẻ mồ côi giảm khoảng 33% (Uganda). Sự nhận thức đã được nâng cao trong giới trẻ, đó là điều cần thiết cho việc phát triển lục địa này.

Tại Phi châu, môi trường là vấn đề đáng quan ngại, và đó cũng là thập giá mà họ phải vác. Chúng ta được sống trong môi trường tuy chưa thực sự trong lành, nhưng chúng ta vẫn hơn dân Phi châu nhiều. Do đó, trách nhiệm và bổn phận của chúng ta là phải tạ ơn Chúa về phần mình và tha thiết cầu nguyện cho dân Phi châu, xin Chúa thương xót họ một cách đặc biệt.

TRẦM THIÊN THU (tổng hợp và chuyển ngữ)